:: دوره 1، شماره 42 - ( تابستان 1400 ) ::
جلد 1 شماره 42 صفحات 66-45 برگشت به فهرست نسخه ها
نقش زنان کاتب بغداد در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی در عصر چهارم خلافت عباسی (448-656)
علی اکبر عباسی ، عباس فروغ آئین ، اصغر فروغی ابری ، مجتبی خلیفه
چکیده:   (988 مشاهده)
زنان کاتب در عصر عباسی در صحنه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت فعال داشتند. پژوهش حاضر با واکاوی زنان کاتب عراق و به ویژه بغداد در عصر چهارم خلافت عباسی (۴۴۸-۶۵۶)، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آنها چه نقشی در تحولات فرهنگی و توسعه علوم و فرهنگ اسلامی داشتند؟ این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی مبتنی‌بر روش توصیفی و تحلیلی انجام شده‌است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهدکه زنان کاتب و خوشنویس در این دوره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. آنها در گسترش علوم و فرهنگ اسلامی به ویژه علوم دینی و نقلی مانند حدیث، وعظ، خطابه و فقه نقش بیشتری داشتند و بسیاری از علما و مشاهیر در محضر درس آنان حضور ­یافتند. زنان کاتب اجازه نقل حدیث را برای شاگردان صادر می‌کردند، به طوری که تعدادی از شاگردانشان بعدها در زمره مدرسان نظامیه بغداد درآمدند. برخی از زنان در هنر خوشنویسی استاد بودند و شاگردان مشهوری در این زمینه تربیت کردند. آنها به سبب خط زیبایشان، اَمالی دانشمندان مختلف را برای دیگران می‌نوشتند و چه بسا از این راه امرار معاش می‌کردند. زنان کاتب و خوشنویس به دربار خلافت عباسی نیز نفوذ داشتند و نامه‌ها و توقیعات آنها را می‌نوشتند. آنها خوشنویسی را به درباریان آموزش می‌دادند. تعدادی از زنان کاتب، دیوان شاعران بزرگ را می‌نوشتند و یا خود شعر می‌سرودند و از این جهت به گسترش شعر و ادب عربی کمک می‌کردند. اهمیت و تقدس قرآن کریم، زنان کاتب را به استنساخ، تذهیب و تفسیر قرآن در سطح وسیع تشویق کرد. برخی از زنان کاتب شیعه نیز در این دوره در نشر و ترویج علوم شیعی نقش مؤثری داشتند.
 
واژه‌های کلیدی: بغداد، خلافت عباسی، خوشنویسی، زنان کاتب، علوم اسلامی.
متن کامل [PDF 602 kb]   (193 دریافت)    
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: تخصصي
دریافت: 1400/5/12 | پذیرش: 1400/8/9
فهرست منابع
1. ابراهیم آوا، تحفه، «نخستین زن خوشنویس مسلمان ایرانی»، نشریه کیهان فرهنگی، شماره 161، اسفند1378.
2. ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، تحقیق عامرنجار، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، 2001م.
3. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385ق.
4. ابن اثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت، دارصادر، 1994/1414.
5. ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه، 1392ق.
6. ابن جوزی، أبوالفرج عبد الرحمن، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412/1992.
7. ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، المعجم المفهرس، تحقیق محمد شکور بن محمود میادینی، بیروت، موسسه الرساله، 1418/1998.
8. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، منشورات الشریف الرضی، 1364ق.
9. ابن الدبیثی، محمد بن سعید، ذیل تاریخ مدینه السلام، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1427ق/ 2006م.
10. ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، ذیل طبقات الحنابله، تصحیح محمدحامدالفقی، قاهره، مطبعه سنه المحمدیه، 1372ق/1952م.
11. ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات و الذیل علیها، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
12. ابن طاوس، علی بن موسی، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم، موسسه آل بیت لِاحیاء التراث، 1409ق.
13. ابن طاوس، علی بن موسی، سعد السعود، تحقیق محمد کاظم کتبی، قم، دارالذخائر، بی‌تا.
14. ابن طاوس، علی بن موسی، کشف المحجه لثمره المهجه، تحقیق محمد حسون، مرکز النشر قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1412ق.
15. ابن عبری، غریغوریوس بن هارون، مخطوطه تاریخ الأزمنه، توفیق حافظ و شادیه و محمد سباعی، قاهره، المرکز القومی للترجمه، 2007م.
16. ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
17. ابن فرات، محمدبن عبدالرحیم، تاریخ ابن فرات، تحقیق قسطنطین زریق وحسن محمد الشماع، بیروت، مکتبه الموید،1970م.
18. ابن فضل الله عمری، احمدبن یحیی، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، تحقیق بسام محمدبارود و دیگران، ابوظبی، المجمع الثقافی، 1423-1424.
19. ابن فوطی،کمال الدین ابی الفضل عبدالرزاق، مجمع الاداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمدالکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1416/1374ش.
20. ابن کثیر، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1398/1978.
21. ابن ماکولا، علی بن هبه الله، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
22. ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ إربل، تحقیق سامی بن خماس صقار، بغداد، المکتبه الوطنیه، ۱۹۸0م.
23. اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1363-1364ش.
24. اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم اعلام النساء، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1407/1987.
25. افندی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری و محمود مرعشی، قم، کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، 1401ق.
26. تتوی، احمدبن نصرالله، تاریخ الفی(تاریخ هزار ساله اسلام)، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،1382.
27. جندی، محمدسلیم، تاریخ معره النعمان، تحقیق عمررضاکحاله، دمشق، منشورات وزاره الثقافه،1994م.
28. حسینی، احمد بن محمد، التکمله لوفیات النقله، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1428/2007.
29. حلمی، احمدکمال الدین، دولت سلجوقیان، ترجمه عبدالله طاهری ناصری، قم، انتشارات حوزه و دانشگاه، 1384ش.
30. حنبلی، ابن عماد شهاب الدین، شذرات الذهب‌ فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق – بیروت، دار ابن کثیر، ‌1406/1986.
31. خطیب عمری، یاسین، الروضه الفیحاء فی تواریخ النساء، تحقیق حسام عبدالحکیم، بیروت، موسسه الکتب الثقافه، 2000/1420.
32. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، أو، مدینه السلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
33. دروبی، ابراهیم، البغداد یوم اخبارهم و مجالسهم، بغداد، طبع فی مطبع الرابطه، 1377/1958.
34. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، 1413/1993.
35. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، دول الاسلام، تحقیق محمود ارناووط و حسن اسماعیل مروه، بیروت، دارصادر، 1999م.
36. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنووط، بیروت، موسسه الرساله، 1994/1414.
37. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، تحقیق ابوهاجر محمد زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
38. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، العقدالثمین فی تراجم النحویین، تحقیق یحیی مراد، قاهره، دارالحدیث، 2004/1425.
39. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، المختصر المحتاج الیه، تحقیق دکتور مصطفی جواد، بغداد، مطبعه المجمع العلمی العراقی، 1383/1963م.
40. روحانی، بابامردوخ، تاریخ مشاهیر کرد، تهران، انتشارات سروش، 1366ش.
41. زرکلی‌، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، 1989م.
42. سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، دار الاحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
43. سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، البلدانیات، تحقیق حسان بن محمدقطان، ریاض، دارالعطاء، 2002/1422.
44. سعید، خیرالله، موسوعه الوراقه و الوراقین، بیروت، موسسه الانتشار العربی، 2011م.
45. سمعانی‌، أبوسعید، الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی، حیدر آباد، مجلس دائره المعارف العثمانیه، 1382/1962.
46. سیوطی، جلال الدین، نزهه الجلساء فی الاشعار النساء، قاهره، مکتبه القرآن، بی‌تا.
47. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق ریتر هلموت، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، 1381-1401ق.
48. طباطبایی، عبدالعزیز، معجم اعلام الشیعه، قم، موسسه آل بیت لاحیاء التراث، 1417ق.
49. ظیماء، محمدعباس، «نساء خطاطات»، بغداد، الموسسه العامه للاثار و التراث، مجله المورد العراقیه، عدد الخاص بالخط العربی، 1407/1986، رقم4، المجلد 15.
50. عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، خریده القصر و جریده العصر،تحقیق محمدبهجه اثری و جمیل سعید، بغداد، المجمع العلمی العراقی، 1375.
51. غسانی، اسماعیل بن عباس، العسجد المسبوک و الجوهر المحکوک فی الطبقات الخلفاء و الملوک، تحقیق شاکر محمود عبدالمنعم، بغداد، دار البیان، 1395/1975.
52. غنی، قاسم، تاریخ التصوف فی الاسلام، ترجمه صادق نشأت، بررسی توسط احمد ناجی القیسی و محمد مصطفی حلمی، مکتبه النهضه المصریه،1290/1970.
53. فوازعاملی، زینب بنت علی، معجم أعلام النساء، تحقیق منی محمدزیادخراط، بیروت، موسسه الریان وللطباعه و النشر والتوزیع، 2000/1421.
54. قمی، عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماءالمذهب الجعفریه، تحقیق باقر بیدهندی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1385ق.
55. کحاله، عمر رضا، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، موسسه الرساله، بیروت، بی‌تا.
56. گنجی، فاطمه، «شهده بنت ابی نصر»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، ناشر بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1399ش.
57. معروف، ناجی، عالمات بغدادیات، بغداد، دارالجمهوریه، 1387/1967.
58. یافعی، عبدالله بن اسعد، مراه الجنان و عبره الییقظان فی معرفه ما یغییر من الحوادث الزمان، تحقیق خلیل منصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417/1997.
59. یاقوت حموی الرومی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1993م.
60. یاقوت حموی الرومی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، 1995-1996م.



XML   English Abstract   Print



بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.
دوره 1، شماره 42 - ( تابستان 1400 ) برگشت به فهرست نسخه ها