تأثیر اختلاف‌های مذهبی ایرانیان
در شتاب گرفتن پیدایی و پایایی حکومت ایلخانان[1]

پروین ترکمنی آذر[2]

چکیده

بی‌تدبیری خوارزم‌شاهیان در تعامل با همسایگان و دستگاه خلافت، مغولان را به جهان‌گشایی برانگیخت و آنان را به ایران کشاند، اما اختلاف‌های مذهبی مردم ایران با یک‌دیگر از علل چندگانه‌ای بود که به پایایی حکومت مغولان در ایران و استوار شدن قدرتشان در آن انجامید. نیم قرن پس از استقرار مغولان در ایران، هولاگو مأمور شد که به غرب لشکر بکشد. بی‌گمان، عوامل بسیاری در این روی‌داد تاریخی تأثیر گذارد. اگر ایرانیان با یک‌دیگر و از سوی دیگر با حاکمان هم‏سو بودند، این لشکرکشی به شکست می‏انجامید یا مغولان به زمان و نیروی بیش‌تری نیاز می‏داشتند تا بتوانند در ایران حکومتی برپا کنند و به آن قوام بخشند. هم‏چنین مذهب در جامعه ایران در اتحاد گروه‌های مختلف جامعه با یک‏دیگر بسیار مؤثر بود؛ زیرا دین و دولت در ایران‌زمین از دیرباز با هم بر مسند قدرت بوده‌اند و وجود اتحاد سیاسی در ایران، به اتحاد مذهبی مسبوق بوده است.

این مقاله بر کنار از هدف‏ها و چگونگی لشکرکشی مغولان به ایران، سهم اختلاف‏های مذهبی ایرانیان را در شتاب بخشیدن به لشکرکشی هولاکو به ایران و پایایی حاکمیت آنان در این کشور برمی‏رسد. هدف‏های تعیین شده برای لشکرکشی هولاگو به غرب (قلاع اسماعیلی، دربار عباسیان و ممالیک مصر)، از این حکایت می‏کند که مغولان، در پی ریشه‌کنی مراکز و کانون‌های سیاسی مسلمانان بودند که قدرت مذهبی نیز در آنها بود. اختلاف مذهبی ایرانیان با یک‏دیگر موجب تسریع تحقق خواسته‌های آنان شد. البته پس از سقوط مراکز معنوی مسلمانان و حاکم شدن مغولان بر ایران، با توجه به اینکه حضور اسلام در ایران آسیب‏پذیر می‏نمود، مسلمانان (شیعیان و اهل‏سنت)، تنها در این برهه از زمان با هدف مشترکِ اِحیا و اِبقای اسلام به حرکتی متحد دست زدند و آن را تا رسمی شدن دوباره این دین در ایران (دوره غازان خان)، دنبال کردند. آنان پس از این نیز دوباره درباره برتری‌های مذهبی و فرقه‌ای خود اندیشیدند و اختلاف‏های مذهبی را از سر گرفتند. این اختلاف‏های مذهبی پس از سقوط حکومت ایلخانی نیز مانع برپایی حکومت متحد، منسجم و مستقل در ایران شد، بلکه حکومت‌های محلی با روی‌کردهای مختلف مذهبی بر بخش‌هایی از ایران حاکم شدند.