قومیت‌گرایی در عصر امویان[1]

منصوره زارعان[2]

چکیده

جامعه جزیره العرب بنابر اصول و قواعد جاهلیت عربی اداره می‌شد. ظهور اسلام در این منطقه به دگرگونی این اصول انجامید. اسلام، اصولی را امضا و اصولی را رد کرد. قوم‌گرایی و قبیله‌گرایی، از خصال جاهلی پیش از اسلام بود که اسلام سخت با آن مخالفت می‌کرد. پیامبر(ص) به شیوه‌های گوناگون با این خصلت جاهلی مبارزه کرد، اما این خصلت ریشه‌دار ماندگار بود؛ چنان‌که پس از ایشان دوباره سر برآورد. حاکمیت جامعه اسلامی پس از پیامبر(ص) و خلفای نخستین، به دست امویان افتاد و حاکمان اموی 91 سال بر جغرافیای مسلمان‌نشین حکم راندند و در این دوره بلند، قومیت‌گرایی و قبیله‌گرایی دوباره در جامعه مسلمانان تأثیر گذارد. این پژوهش نشان می‌دهد که قوم‌گرایی و قبیله‌گرایی در این برهه تاریخی به چه شکلی نمایان شده است. بر پایه یافته‌های تاریخی، همه حاکمان اموی از خاندان بنی‌امیه و از تیره سفیانی و مروانی بودند. هم‌چنین والیان، فرمان‌داران و استان‌داران، فرماندهان جنگ، قاضیان و ائمه جماعات، بیشتر عرب و به‌ویژه قریشی و اَموی بودند. رفتار حاکمان با عجمان بسیار ناشایست بود. عرب بر عجم بسی فضیلتی داشت و غیر عرب از حقوق انسانی محروم بود. این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است.