بازتاب اخباری‌گری محمدامین استرآبادی در شرح‌حال‌نگاری‌ها^[1]

مهدی طباطبایی^[2]
حمیدرضا شریعت‌مداری^[3]

چکیده

نویسندگان مسلمان در تحلیل پیشرفت‌های علمی، از شرح‌حال‌نگاری‌ بسیار بهره می‌برند؛ زیرا اطلاعات درباره زندگی افراد که در بررسی گرایش‌های فکری خاص آنان به کار می‌آید یا اوضاع جغرافیایی‌شان، بیشتر از این کتـاب‌ها فراچنگ می‌آید. هم‌چنین برای تحلیل‌های کمّی به انگیزه دست‌یابی به تصویری از شکل کلی جامعه به طور عام و طبقات علمی به طور خاص، از این کتاب‌ها می‌توان بهره گرفت. اندیشه محمدامین استرآبادی از پیشرفت‌های علمی در این زمینه در قالبی تازه و البته افراطی، چهار قرن پیش (سده یازدهم) مطرح شد. این اندیشه در زمان او و عصر پس از خودش، بسیار تأثیرگذار بود؛ چنان‌که بیش از صد سال، اندیشه‌ای فراگیر و حاکم بر جهان تشیع به شمار می‌رفت. استرآبادی را گاهی مؤسّس و زمانی احیاگر مکتب «اخباری»می‌خوانند. اینکه کدام یک از این لقب‌ها شایستۀ اوست، به سرآغازِ تاریخ مکتب اخباری وابسته خواهد بود؛ یعنی اینکه از نخستین دوره‌های تشیّع دوازده امامی پس از غیبت کبرا سرچشمه می‌گیرد یا پدیده‌ای نوظهور به شمار می‌رود. به هر روی، اندیشه اخباری در دوره صفویه، شیوه فقاهت و اجتهادرا به چالش فراخواند. این مقاله در پی بررسی این مسئله است که به‌رغم تأثیرگذاری چنین مکتبی در آن عصر و فراگیر بودن اخباری‌گری امین استرآبادی در سده یازدهم، چرا شرح حال‌نگاری‌ها تا 150 سال پس از وفات او در این‌باره کم‌تر سخن گفته‌اند.