TI - The Reactions of Shiite Mojtaheds on Absolute Despotism of Fath Ali Shah Qajar PT - JOURNAL ARTICLE TA - isihistoryj JN - isihistoryj VO - 1 VI - 9 IP - 9 4099 - http://journal.isihistory.ir/article-1-105-fa.html 4100 - http://journal.isihistory.ir/article-1-105-fa.pdf SO - isihistoryj 9 AB  - واکنش علمای شیعه در برابر خودکامگی فتحعلی شاه قاجار محمد سلماسی‌زاده* چکیده این پژوهش به تبیین تأثیر مجتهدان شیعه در مهار خودکامگی مطلق شاهان قاجار می‌پردازد و در قالب مطالعه‌ای موردی، هم‌زمان با واکاوی منابع دست‌اول تاریخی در عصر فتحعلی شاه قاجار (1250 - 1212 ق)، میزان سازگاری نظریه استبداد شرقی و شیوه تولید آسیایی مارکس و انگلس را با اوضاع تاریخی آن ارزیابی می کند. پرسش اصلی پژوهش این است: آیا مجتهدان شیعه در جایگاه گروه اجتماعیِ مستقل از حکومت توانستند استبداد مطلق فتحعلی شاه را مهار کنند؟ برای پاسخ‌گویی به این پرسش، با استفاده از روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی، منابع دست‌اول این دوره بررسی و مشخص شده است که نظریه پیش‌گفته برای تبیین دقیق و علمی روی‌دادهای تاریخی در بازه زمانی این پژوهش، اطلاق و عمومیت ندارد؛ زیرا به استناد داده‌های تاریخی آن منابع، کارکرد مجتهدان شیعه بارها به مهار خودکامگی شاهان قاجار و جلوگیری از ستم حکومت بر مردم انجامیده است. پژوهش نشان می‌دهد که روابط دوگانۀ مجتهدان و شاه در آن دوره زمانی، بر پایه تأیید همراه با تحدید مجتهدان و پیروی همراه با درخواست مشروعیت شاه، استوار بوده و این ساز وکاری (مکانیسمی) برای مهار خودکامگی مطلق شاهان قاجار در دست مجتهدان شیعه به شمار می‌رفته است و این نکته خود بر این دلالت می‌کند که جامعه ایران ساز وکارهایی برای محدود کردن حکومت‌های خودکامه داشته است، اما پژوهش‌گران غربی کم‌تر بدان توجه کرده‌اند. * استادیار دانشگاه تبریز، گروه تاریخ، تبریز، ایران. msalmasizadeh@yahoo.com CP - IRAN IN - LG - eng PB - isihistoryj PG - 153 PT - Research YR - 2013