[صفحه اصلی ]   [Archive] [ English ]  
:: صفحه اصلي :: درباره نشريه :: آخرين شماره :: تمام شماره‌ها :: جستجو :: ثبت نام :: ارسال مقاله :: تماس با ما ::
بخش‌های اصلی
صفحه اصلی::
اطلاعات نشریه::
آرشیو مجله و مقالات::
برای نویسندگان::
برای داوران::
ثبت نام و اشتراک::
تماس با ما::
تسهیلات پایگاه::
بایگانی مقالات زیر چاپ::
فهرست داوران نشریه::
گزارش آماری مقالات::
::
جستجو در پایگاه

جستجوی پیشرفته
..
بانک ها و نمایه نامه ها
..
انجمن ایرانی تاریخ اسلام
..
پرتال جامع علوم انسانی
..
بانک اطلاعات نشریات کشور
..
پایگاه مجلات تخصصی نور
..
ویراساینس
..
:: دوره ۱، شماره ۴۲ - ( تابستان ۱۴۰۰ ) ::
جلد ۱ شماره ۴۲ صفحات ۶۶-۴۵ برگشت به فهرست نسخه ها
نقش زنان کاتب بغداد در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی در عصر چهارم خلافت عباسی (448-656)
علی اکبر عباسی ، عباس فروغ آئین ، اصغر فروغی ابری ، مجتبی خلیفه
چکیده:   (۱۷۰۲ مشاهده)
زنان کاتب در عصر عباسی در صحنه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت فعال داشتند. پژوهش حاضر با واکاوی زنان کاتب عراق و به ویژه بغداد در عصر چهارم خلافت عباسی (۴۴۸-۶۵۶)، به دنبال پاسخ به این سؤال است که آنها چه نقشی در تحولات فرهنگی و توسعه علوم و فرهنگ اسلامی داشتند؟ این پژوهش بر اساس روش تحقیق تاریخی مبتنی‌بر روش توصیفی و تحلیلی انجام شده‌است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهدکه زنان کاتب و خوشنویس در این دوره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند. آنها در گسترش علوم و فرهنگ اسلامی به ویژه علوم دینی و نقلی مانند حدیث، وعظ، خطابه و فقه نقش بیشتری داشتند و بسیاری از علما و مشاهیر در محضر درس آنان حضور ­یافتند. زنان کاتب اجازه نقل حدیث را برای شاگردان صادر می‌کردند، به طوری که تعدادی از شاگردانشان بعدها در زمره مدرسان نظامیه بغداد درآمدند. برخی از زنان در هنر خوشنویسی استاد بودند و شاگردان مشهوری در این زمینه تربیت کردند. آنها به سبب خط زیبایشان، اَمالی دانشمندان مختلف را برای دیگران می‌نوشتند و چه بسا از این راه امرار معاش می‌کردند. زنان کاتب و خوشنویس به دربار خلافت عباسی نیز نفوذ داشتند و نامه‌ها و توقیعات آنها را می‌نوشتند. آنها خوشنویسی را به درباریان آموزش می‌دادند. تعدادی از زنان کاتب، دیوان شاعران بزرگ را می‌نوشتند و یا خود شعر می‌سرودند و از این جهت به گسترش شعر و ادب عربی کمک می‌کردند. اهمیت و تقدس قرآن کریم، زنان کاتب را به استنساخ، تذهیب و تفسیر قرآن در سطح وسیع تشویق کرد. برخی از زنان کاتب شیعه نیز در این دوره در نشر و ترویج علوم شیعی نقش مؤثری داشتند.
 
واژه‌های کلیدی: بغداد، خلافت عباسی، خوشنویسی، زنان کاتب، علوم اسلامی.
متن کامل [PDF 602 kb]   (۳۷۷ دریافت)    
نوع مطالعه: پژوهشي | موضوع مقاله: تخصصي
دریافت: 1400/5/12 | پذیرش: 1400/8/9
فهرست منابع
۱. ابراهیم آوا، تحفه، «نخستین زن خوشنویس مسلمان ایرانی»، نشریه کیهان فرهنگی، شماره ۱۶۱، اسفند۱۳۷۸.
۲. ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، تحقیق عامرنجار، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، ۲۰۰۱م.
۳. ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.
۴. ابن اثیر، علی بن محمد، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۴/۱۴۱۴.
۵. ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، الموسسه المصریه العامه، ۱۳۹۲ق.
۶. ابن جوزی، أبوالفرج عبد الرحمن، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۷. ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، المعجم المفهرس، تحقیق محمد شکور بن محمود میادینی، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
۸. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۶۴ق.
۹. ابن الدبیثی، محمد بن سعید، ذیل تاریخ مدینه السلام، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۷ق/ ۲۰۰۶م.
۱۰. ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، ذیل طبقات الحنابله، تصحیح محمدحامدالفقی، قاهره، مطبعه سنه المحمدیه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
۱۱. ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات و الذیل علیها، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
۱۲. ابن طاوس، علی بن موسی، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم، موسسه آل بیت لِاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.
۱۳. ابن طاوس، علی بن موسی، سعد السعود، تحقیق محمد کاظم کتبی، قم، دارالذخائر، بی‌تا.
۱۴. ابن طاوس، علی بن موسی، کشف المحجه لثمره المهجه، تحقیق محمد حسون، مرکز النشر قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
۱۵. ابن عبری، غریغوریوس بن هارون، مخطوطه تاریخ الأزمنه، توفیق حافظ و شادیه و محمد سباعی، قاهره، المرکز القومی للترجمه، ۲۰۰۷م.
۱۶. ابن عدیم، عمر بن احمد، بغیه الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
۱۷. ابن فرات، محمدبن عبدالرحیم، تاریخ ابن فرات، تحقیق قسطنطین زریق وحسن محمد الشماع، بیروت، مکتبه الموید،۱۹۷۰م.
۱۸. ابن فضل الله عمری، احمدبن یحیی، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، تحقیق بسام محمدبارود و دیگران، ابوظبی، المجمع الثقافی، ۱۴۲۳-۱۴۲۴.
۱۹. ابن فوطی،کمال الدین ابی الفضل عبدالرزاق، مجمع الاداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمدالکاظم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۶/۱۳۷۴ش.
۲۰. ابن کثیر، أبو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۲۱. ابن ماکولا، علی بن هبه الله، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
۲۲. ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ إربل، تحقیق سامی بن خماس صقار، بغداد، المکتبه الوطنیه، ۱۹۸۰م.
۲۳. اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳-۱۳۶۴ش.
۲۴. اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم اعلام النساء، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۲۵. افندی، عبدالله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری و محمود مرعشی، قم، کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۱ق.
۲۶. تتوی، احمدبن نصرالله، تاریخ الفی(تاریخ هزار ساله اسلام)، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،۱۳۸۲.
۲۷. جندی، محمدسلیم، تاریخ معره النعمان، تحقیق عمررضاکحاله، دمشق، منشورات وزاره الثقافه،۱۹۹۴م.
۲۸. حسینی، احمد بن محمد، التکمله لوفیات النقله، تحقیق بشار عواد معروف، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
۲۹. حلمی، احمدکمال الدین، دولت سلجوقیان، ترجمه عبدالله طاهری ناصری، قم، انتشارات حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۴ش.
۳۰. حنبلی، ابن عماد شهاب الدین، شذرات الذهب‌ فی اخبار من ذهب، تحقیق الأرناؤوط، دمشق – بیروت، دار ابن کثیر، ‌۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۳۱. خطیب عمری، یاسین، الروضه الفیحاء فی تواریخ النساء، تحقیق حسام عبدالحکیم، بیروت، موسسه الکتب الثقافه، ۲۰۰۰/۱۴۲۰.
۳۲. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، أو، مدینه السلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
۳۳. دروبی، ابراهیم، البغداد یوم اخبارهم و مجالسهم، بغداد، طبع فی مطبع الرابطه، ۱۳۷۷/۱۹۵۸.
۳۴. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۳۵. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، دول الاسلام، تحقیق محمود ارناووط و حسن اسماعیل مروه، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۹م.
۳۶. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنووط، بیروت، موسسه الرساله، ۱۹۹۴/۱۴۱۴.
۳۷. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، العبر فی خبر من غبر، تحقیق ابوهاجر محمد زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
۳۸. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، العقدالثمین فی تراجم النحویین، تحقیق یحیی مراد، قاهره، دارالحدیث، ۲۰۰۴/۱۴۲۵.
۳۹. ذهبی‌، شمس الدین محمد بن احمد، المختصر المحتاج الیه، تحقیق دکتور مصطفی جواد، بغداد، مطبعه المجمع العلمی العراقی، ۱۳۸۳/۱۹۶۳م.
۴۰. روحانی، بابامردوخ، تاریخ مشاهیر کرد، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۶۶ش.
۴۱. زرکلی‌، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۹م.
۴۲. سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، دار الاحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
۴۳. سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، البلدانیات، تحقیق حسان بن محمدقطان، ریاض، دارالعطاء، ۲۰۰۲/۱۴۲۲.
۴۴. سعید، خیرالله، موسوعه الوراقه و الوراقین، بیروت، موسسه الانتشار العربی، ۲۰۱۱م.
۴۵. سمعانی‌، أبوسعید، الأنساب، تحقیق عبد الرحمن بن یحیی المعلمی، حیدر آباد، مجلس دائره المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
۴۶. سیوطی، جلال الدین، نزهه الجلساء فی الاشعار النساء، قاهره، مکتبه القرآن، بی‌تا.
۴۷. صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق ریتر هلموت، بیروت، دار النشر فرانز شتاینر، ۱۳۸۱-۱۴۰۱ق.
۴۸. طباطبایی، عبدالعزیز، معجم اعلام الشیعه، قم، موسسه آل بیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
۴۹. ظیماء، محمدعباس، «نساء خطاطات»، بغداد، الموسسه العامه للاثار و التراث، مجله المورد العراقیه، عدد الخاص بالخط العربی، ۱۴۰۷/۱۹۸۶، رقم۴، المجلد ۱۵.
۵۰. عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، خریده القصر و جریده العصر،تحقیق محمدبهجه اثری و جمیل سعید، بغداد، المجمع العلمی العراقی، ۱۳۷۵.
۵۱. غسانی، اسماعیل بن عباس، العسجد المسبوک و الجوهر المحکوک فی الطبقات الخلفاء و الملوک، تحقیق شاکر محمود عبدالمنعم، بغداد، دار البیان، ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
۵۲. غنی، قاسم، تاریخ التصوف فی الاسلام، ترجمه صادق نشأت، بررسی توسط احمد ناجی القیسی و محمد مصطفی حلمی، مکتبه النهضه المصریه،۱۲۹۰/۱۹۷۰.
۵۳. فوازعاملی، زینب بنت علی، معجم أعلام النساء، تحقیق منی محمدزیادخراط، بیروت، موسسه الریان وللطباعه و النشر والتوزیع، ۲۰۰۰/۱۴۲۱.
۵۴. قمی، عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماءالمذهب الجعفریه، تحقیق باقر بیدهندی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۸۵ق.
۵۵. کحاله، عمر رضا، اعلام النساء فی عالمی العرب و الاسلام، موسسه الرساله، بیروت، بی‌تا.
۵۶. گنجی، فاطمه، «شهده بنت ابی نصر»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، ناشر بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۹ش.
۵۷. معروف، ناجی، عالمات بغدادیات، بغداد، دارالجمهوریه، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۵۸. یافعی، عبدالله بن اسعد، مراه الجنان و عبره الییقظان فی معرفه ما یغییر من الحوادث الزمان، تحقیق خلیل منصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵۹. یاقوت حموی الرومی، معجم الادباء، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م.
۶۰. یاقوت حموی الرومی، معجم البلدان، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۵-۱۹۹۶م.



XML   English Abstract   Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

Abbasi A A, Forough Ayin A, Foroughi Abri A, Khalifeh M. The role of Baghdad scribe women in developing Islamic sciences and culture in the fourth era of the Abbasid Caliphate (448-656 AH). islamhistory 2021; 1 (42) :45-66
URL: http://journal.isihistory.ir/article-1-1222-fa.html

عباسی علی اکبر، فروغ آئین عباس، فروغی ابری اصغر، خلیفه مجتبی. نقش زنان کاتب بغداد در توسعه علوم و فرهنگ اسلامی در عصر چهارم خلافت عباسی (۴۴۸-۶۵۶). پژوهشنامه تاریخ اسلام. ۱۴۰۰; ۱ (۴۲) :۴۵-۶۶

URL: http://journal.isihistory.ir/article-۱-۱۲۲۲-fa.html



بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.
دوره 1، شماره 42 - ( تابستان 1400 ) برگشت به فهرست نسخه ها
پژوهش نامه تاریخ اسلام (فصلنامه انجمن ایرانی تاریخ اسلام) Quartely Research Journal of Islamic History
Persian site map - English site map - Created in 0.11 seconds with 48 queries by YEKTAWEB 4704