عراق از دید تاریخی، اصلی‌ترین مرکز شیعیان در ده قرن نخست اسلام بوده است و حتی پس از برپایی دولت صفویه در ایران تا کنون از مراکز عمده تشیع در جهان اسلام به شمار می‌آید. جنوب عراق، خاستگاه معنوی بنیادین تشیع و جایگاه روی‌دادهای حماسی و غم‌بار آن در دهه‌های نخستین اسلام بود و تأثیر و نفوذش در رشد فکری و معنوی شیعیان در درازنای تاریخ انکارناشدنی است، اما گسترش تشیع میان عشایـر جنوب عـراق و سرانجام بدل شدن آن بــه «مذهب اکثریت»، از دید داخلی و خارجی، معلول اوضاع ویژه سده‌های هجدهم تا بیستم (دوران حکومت عثمانی‌ها) بود. اگرچه تشیع در عراق پیشینه‌ای هزار ساله داشت، تا آن روز بیش‌تر در برخی از مراکز شهری مانند کربلا و نجف نمود داشت. بررسی روند دگرگونی مذهبی عشایر جنوب عراق از تسنن به تشیع و عوامل تأثیرگذار در این تحول، بن‌مایه این پژوهش است. 

طرح اندیشه پارلمانتاریسم در امپراتوری عثمانی، با ظهور نوعثمانیان هم‌زمان بود. نظام قانون‌ و پارلمانتاریسم، جان‌کلام نوعثمانیانی بود که به راهکاری برای برون‌رفت جامعه از بحران‌های اقتصادی ـ اجتماعی می‌اندیشیدند. این مقاله به پاسخ‌گویی این مسئله می‌پردازد که متفکران نوعثمانی، مفاهیم جدید غربی به‌ویژه «پارلمانتاریسم» را چگونه و بر پایه کدام دستگاه نظری به جامعه‌ پذیراندند؟ اندیشه‌های نوعثمانیان و علی سعاوی از شخصیت‌های برجسته آنان، به همین انگیزه بررسی خواهد شد. دیدگاه‌های سعاوی بیش‌تر در مقالات روزنامه‌های «مخبر» و «علوم» مطرح شد که با تحلیل آنها می‌توان به دغدغه اصلی این نماینده متفکران نوعثمانی درباره توان‌مندی‌های آموزه‌های اسلامی و تلاشش برای تطبیق مفاهیم نو با این آموزه‌ها، پی برد.

نقش دانشمندان شیعی، در توسعه دانش‌های مختلف، از جمله تاریخ‌نگاری، غیرقابل انکار است. وجود میراث گرانبهای علمای شیعه، در این زمینه، مؤید این مدعاست. هرچند، بسیاری از آنها در گذر زمان از میان رفته و تنها مختصری از آنها در منابع تاریخی اهل سنت، بازتاب یافته است؛ اما بی‌تردید، تلاش برای بازسازی آثار مفقوده شیعه، و تصحیح عالمانه متون برجای مانده، موجب برجسته شدن نقش شیعیان در تمدن اسلامی خواهد شد. کتاب الجمل، یکی از متون تاریخی شیعی است که به لحاظ روش‌مندی و استحکام متن، و نیز جایگاه نویسنده آن، از ارزش بسیاری برخوردار است. این کتاب ارزشمند، تألیف فقیه، متکلم و مورخ بزرگ شیعه، شیخ مفید است. نظر به قدمت و یگانگی این کتاب در باب جنگ جمل، به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای صدر اسلام، شایسته است، ارزش تاریخی آن، بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. این امر، جز از راه شناسایی وجوه مختلف این کتاب، بویژه بینش و روش شیخ مفید وشناسایی منابع مورد استفاده وی و ارزشگذاری آنها، میسر نخواهد شد. این مقاله می‌کوشد تا با تکیه بر روش‌شناسی شیخ مفید، از عهدۀ تحلیل مواضع علمی وی در کتاب الجمل برآید.

تعامل عثمانی‌ و ازبکان اوایل عصر صفوی و پی‌آمدهای آن[۱]

احمد اشرفی[۲]

چکیده

ظهور دولت صفوی در ایران و رسمی شدن تشیع در این کشور، عصر تازه‌ای را در تاریخ ایران گشود. تندروی‌های مذهبی ناورا و رفتار افراطی شاه اسماعیل و فرزندش طهماسب اول، واکنش تند عثمانی‌ها وازبکان را در شرق و غرب کشور به دنبال داشت و به تعامل سیاسی و نظامی آنان بر ضد دولت صفوی انجامید و افزون بر قطع شدن خطوط ارتباطی این دولت‌ها از طریق ایران، مشکلات فراوانی در زمینه تجارت و آمد و شد زائران ماوراء‌النهر و هند به قصد زیارت کعبه پیش آمد. هم‌چنین هدف‌های توسعه‌طلبانۀ عثمانی‌ها در شرق و ادعای سروری بر جهان اسلام، صدور فتواهای تند علمای دو طرف بر ضد قزل‌باشان، از دیگر عواملی بود که زمینه را برای هم‌کاری امیران ازبک و عثمانی‌ها برای ایجاد ائتلافی ضد صفوی فراهم می‌کرد. سندها و نامه‌های دو طرف به یک‌دیگر، از تعامل سیاسی و نظامی فراوان آنها گزارش می‌دهند. بر پایه این سندها، دولت عثمانی در عمل به آموزش نیروهای ازبک و مسلح کردن آنان به توپ و تفنگ در برابر دولت صفوی پرداخت و برخی از امیران ازبک نیز مهم چنین این کار را در می‌یافتند و در نامه‌های خود به امپراطور عثمانی، خواستار گسیل شدن سربازان ینی چری برای آموزش ازبک‌ها و مسلح کردن آنان بودند. این نوشتار به بررسی انگیزه‌های این دولت‌ها و هدف‌هایشان در تعامل با یک‌دیگر بر ضد دولت صفوی و پی‌آمدهای آن به‌ویژه در منطقه خراسانِ اوایل عهد صفوی پرداخته است.

شکل‌گیری حکومت صفویه در قلمرو جغرافیایی ایران، تأثیری قابل توجه بر شرایط کلی منطقه داشت. افزون بر ساختار سیاسی مستقل و یکپارچه در ایران، رویکرد مذهبی آنها نیز شرایطی متفاوت را در مناسبات منطقه‌ای پدیدار ساخت. در این میان، تلاقی قلمرو جغرافیایی صفویان در مرزهای غربی با عثمانی‌ها، در کنار ناهمگونی ادبیات مذهبی بین طرفین، شرایطی رقم زد که مناسبات آغازین دو طرف و تداوم آن بر مبانی پرتنش و آمیخته با خصومت دنبال شود. دست‌کم در نیمی از دوران حکومت طولانی‌مدت صفویان، رفتارهای خصمانه بر مناسبات دو طرف سایه افکنده بود. اگرچه در مواقعی نیز برای گریز از چالش‌های نظامی، تلاش‌هایی دوستانه صورت می‌گرفت، اما درکلیت دوران صفویه، رویکردی دوستانه مبتنی بر صداقت بین طرفین هرگز پدید نیامد.

این نوشتار در پی بررسی ابعاد دینی و مذهبی حاکم بر سیر مناسباتی دو طرف با اتکا بر روش توصیفی ـ تحلیلی است. مبتنی بر این رویکرد، پرسش اصلی پژوهش پیش رو این است که نگرش‌های دینی و مذهبی در عرصه مناسباتی دو طرف چه جایگاهی داشت؟ نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد تمایلات توسعه‌طلبانه جغرافیایی در بروز درگیری‌های بین طرفین، دارای جایگاه اصلی بود؛ اما به دلیل لزوم بهره‌گیری عثمانی‌ها از ظرفیت‌های دینی برای رویارویی با صفویان، بخش عمده ساز وکار ظاهری برخوردها تحت تأثیر ادبیات خودحق‌انگاری دینی عثمانی‌ها قرار داشت و صفویان نیز برای مقابله به مثل با رویکردهای دینی آنان، بر اساس شرایط، رویکردهای مذهبی خود را درعرصه مناسباتی اولویت می‌بخشیدند.

محمدحسن­ خان مقارن با رقابت دول عثمانی و روس در منطقه قفقاز بر شکی حکمرانی می‌کرد. در آن ایام عثمانی ­ها با هدف مقابله با نفوذ و سیطره روس­ ها در قفقاز، با خوانین محلی مانند حاکم شکی روابط سیاسی برقرار کردند. محمدحسن­ خان نیز به­ سبب ترس و نگرانی از سیاست تهاجمی گرجی ­ها علیه قلمرو حکام محلی مسلمان گنجه و ایروان به عثمانی متمایل شده بود. محمدحسن­ خان به صورت تبادل مکاتبات و تردد ایلچی با عثمانی­ ها در ارتباط بود. پرسش اصلی مقاله این است که نامه­ های محمدحسن­ خان شکی به حکومت عثمانی چه مسایلی را در برمی‌گرفت و چه اهدافی را دنبال می‌کرد؟ در این پژوهش با تکیه­ بر کتاب­ های چاپی از اسناد آرشیوی عثمانی و منابع تاریخ­نگاری محلی شکی و قفقاز و با رویکرد توصیفی-تحلیلی مشخص شد که مقابله با سیاست توسعه ­طلبی حاکم گرجی با پشتوانه نظامی روس­ ها در خاک مسلمانان و تهاجم مداوم قوای آنان به ولایت گنجه در همسایگی شکی، از مسایل مهم مطرح شده در مکاتبات محمدحسن­ خان شکی با مقامات عثمانی بود. او برای رفع این مسئله، خواستار کمک های سیاسی-نظامی دولت عثمانی بود. به نظر می‌رسد که این نامه­ نگارها به ­سبب عدم اقدام عملی از دو طرف، دستاورد خاصی نداشته است.