جستاری درباره مناسبات فتحعلی‌شاه قاجار با دُرانیانِ هرات و کابل

امیر آهنگران*
علی‌اکبر رسولی**
مینا کرمانیان***

چکیده‌‌

کابل و قندهار از شهرهای هرات در زمان فتحعلی‌شاه، بر اثر هم‌سایگی‌شان با هندوستان و هم‌زمان نزد شاه قاجار و دولت‌های انگلستان، فرانسه و روسیه مهم می‌نمود؛ چنان‌که قاجارها برای حاکم شدنِ دوبارۀ ایران بر این مناطق تلاش می‌کردند. مسئله شورش «خوانین» خراسان و سوء استفاده حاکمان دُرانی از آشفتگی اوضاع آن‌جا، عامل مؤثر در سرکشی آنان در برابر حکومت مرکزی ایران و دست‌اندازی به دیگر نواحی خراسان بود و فتحعلی‌شاه و حکم‌رانان خراسان را به لشکرکشی‌های پی در پی به هرات واداشت. هراس انگلستان و کمپانی هند شرقی از حملات زمان‌شاه و جانشینان وی به هند نیز موجب شد که انگلیسی‌ها برای برقراری روابط دیپلماتیک با دولت قاجار و برانگیختن فتحعلی‌شاه به در پیش گرفتن سیاستی خصمانه با حاکمان دُرانی، سفیرانی به ایران بفرستند. این پژوهش با روی‌کردی توصیفی ـ تحلیلی بر محور این پرسش سامان یافته است که چرا فتحعلی‌شاه موفق نشد همچون صفویان و نادریان در این مناطق مستقیم نفوذ کند و حاکمان این مناطق نیز از او فرمان نمی‌پذیرفتند؟ بر پایه یافته‌های تحقیق، عوامل داخلی و خارجی مهمی همچون اوضاع همواره بی‌ثبات خراسان و سیاستِ گریز از مرکز خوانین آن‌جا، بهره نبردن حکم‌رانان خراسان از برخی از زمینه‌های فراهم شده در مواجه با دُرانیان، هم‌زمانی سلطنت فتحعلی‌شاه با مهم شدن هندوستان نزد انگلستان و کمپانی هندشرقی و سیاست دوگانه انگلیسی‌ها در تحریک دولت قاجار و حکام دُرانی بر ضد یک‌دیگر، موانع مهم کام‌یابی شاه ایران در این‌باره بوده است.

گسترش تشیع در دکن سده‌های دهم و یازدهم هجری[۱]

محمود صادقی علوی[۲]

چکیده

تشیع در درازنای تاریخ خود، همواره نقاط اوجی داشته که بر پایه آنها، به شیوه‌های گوناگون گسترش می‌یافته و پیروانش در سراسر جهان، فزونی می‌گرفته‌اند. سده‌های دهم و یازدهم هجری نیز نقطه اوجی در تاریخ تشیع به شمار می‌رود؛ زیرا حکومت صفویه در این قرن در ایران تأسیس شد و با حمایت رسمی‌اش از تشیع، زمینه را برای گسترش آن در ایران فراهم آورد.

هم‌زمان با حکومت صفویان در ایران، در منطقه دکن (جنوب هند) نیز روی‌دادهایی پیش آمد که آنها را می‌توان نقطه اوج تاریخ تشیع در آن‌جا خواند؛ اوجی که به‌رغم اهمیت فراوانش، نزد پژوهش‌گران حوزه تاریخ تشیع، کم‌تر شناخته شده است. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که تأثیر برپایی حکومت‌های محلی شیعیان در دکن سده‌های یاد شده، در گسترش تشیع در آن مناطق چه بود؟ این تحقیق بر این فرضیه استوار است که به‌رغم کوشش‌های حاکمان این حکومت‌ها در پشتیبانی از مذهب تشیع، شمار فراوانی از مردم این منطقه، به این مذهب نگرویدند، بلکه این کارها تنها زمینه را برای آشنایی آنان با تشیع و گرایش به آن در دوره‌های بعدی فراهم کرد. این مقاله با استفاده از روش کتابخانه‌ای و بررسی تطبیقی و تحلیلی منابع، با اشاره‌ای کوتاه به پیشینه حضور شیعیان در منطقه دکن، کارهای حاکمان محلی آن‌جا را در زمینه حمایت از تشیع، سیر گسترش تشیع در این منطقه و میزان گرایش مردم به این مذهب در دوره یاد شده برمی‌رسد و فرضیه‌اش را تأیید می‌کند.

بررسی تأثیر شهید ثالث در گسترش فرهنگ شیعی در هندوستان

سلیمان حیدری*
محمدعلی رنجبر**

چکیده

قاضی سید نور الله مرعشی شوشتری (شهید ثالث) از علمای شهیر سده دهم و یازدهم هجری در شوشتر زاده شد (۹۵۶ ق) و پس از بهره‌گیری از عالمان آن روزگار و پدرش سید شریف‌الدین، برای کامل کردن تحصیلاتش به مشهد رفت و بر اثر آشوب‌های عصر شاه اسماعیل دوم، به هند کوچید. او بر اثر تسلطش بر علوم مذهبی و مکاتب فقه اهل تسنن، به بالاترین منصب قضاوت در دوره اکبر شاه گورکانی راه یافت و افزون بر قضاوت و تدریس، به پشتیبانی شماری از شیعیان دربار گورکانیان، آثار مهمی در عرصه فرهنگ شیعی پدید آورد و عصر بیداری شیعیان هند را بنیاد گذارد؛ یعنی به آنان کمک کرد تا جایگاه برجسته خود را در سنت اسلامی نمایان کنند و سرانجام بر اثر همین کوشش‌‏ها به‏ویژه نوشتن احقاق الحق، به شهادت رسید. این نوشتار با توجه به کوشش‏های علمی، فرهنگی و اداری قاضی نورالله در هند، به تبیین جایگاه او در پیش‌برد روند رشد فرهنگ شیعی و نگاه‏بانی آن می‏پردازد.

تأثیر منصب‌داران ایرانی مهاجر به هند
در تحول نظام دیوانی و سیاسی دولت گورکانیان[۱]

احمدرضا بهنیافر*

چکیده

ایرانیان مسلمان با پی‌ریزی تمدن ایرانی ـ اسلامی و انتقال آن به سایر جوامع، از جمله شبه‌قارۀ هند، در پیشرفت‌های فرهنگی و تمدنی نقشی مؤثری ایفا کردند. نخبگان ایرانی ـ که با توجه به وجود عوامل دافعه در ایران و عوامل جاذبه در هندوستان به دربار گورکانیان مهاجرت کردند ـ به دلیل شایستگی‌های فراوان خود توانستند به عنوان منصب‌دار، در حوزه‌های گوناگون به‌ویژه نظام دیوانی و سیاسی دولت گورکانی، منشأ خدمات بسیاری شوند. از این‌رو هدف این نوشتار، آن است که با استفاده از روشی تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای معتبر، به این پرسش پاسخ دهد که آثار حضور منصب‌داران ایرانی مهاجر به هند در تحول نظام سیاسی و دیوانی دولت گورکانیان چه بود؟ فرضیه‌ی پرسش یادشده نیز آن است که تفکر ایرانی ـ اسلامی در شکل‌گیری، شکوفایی و ثبات ساختار دیوانی و نظام سیاسی گورکانیان هند، نقشی بسزایی ایفا کرد. در نتیجه منصب‌داران ایرانی مهاجر به هند با تدوین قانون، عقد معاهدات سیاسی، مبارزه با مقطعان، تنظیم سیستم مالی و قضایی، مشاوره سیاسی و تثبیت نظام سیاسی دولت در جریان انتقال قدرت و رواج زبان فارسی در سیستم اداری در تحول نظام دیوانی و سیاسی گورکانیان مؤثر بودند.

نقش قرآن‌پژوهان ایرانی و هندی در سپهر سیاست
در دوره گورکانیان هند [۱]

هادی سلیمانی ابهری*
اصغر منتظرالقائم**
سید علی‌اصغر محمودآبادی***

چکیده

تحولات فرهنگی در عصر حاکمیت تیموریان هند، نقطه عطفی در تاریخ این سرزمین به شمار می‌رود. این دگرگونی درجنبه‌های مختلف، از جمله تولید مکتوبات بسیار غنی جلوه‌گر شد که از میان آنها، آثار قرآنی ـ که در نوع خود در جهان اسلام و برخی در تاریخ مطالعات قرآنیِ شبه‌قاره کم‌نظیرند ـ جایگاهی خاص دارند. پدیدآورندگان آن آثار، گاه چهره‌های سیاسی از شخصیت‌های هندی یا ایرانیان مهاجر مؤثر در ابعاد سیاسی ـ اجتماعی دردوره گورکانیان شبه‌قاره هند بوده‌اند. این پژوهش با بهره‌گیری از مطالعات میان‌رشته‌ای (تاریخ اسلام و علوم قرآنی) و با روش توصیفی و تحلیل و استناد تاریخی، به معرفی شخصیت‌های سیاسی ـ اجتماعی قرآن‌پژوه در عصر گورکانیان هند و بررسی برخی از آثار تفسیری آنان می‌پردازد.

واکاوی عملکرد سیاسی ـ نظامی احمدشاه دُرّانی و پیامدهای‌آن[۱]

جواد موسوی دالینی*

چکیده

احمدشاه دُرّانی (۱۱۳۴ - ۱۱۸۶ق/ ۱۷۲۲ - ۱۷۷۲م) ـ پایه‌گذار سلسلۀ درانی ـ از خلأ قدرتی که با قتل نادر‌شاه پدید آمد، بهره برد. وی با پشتیبانی قبایل پشتون و تشکیل لویی‌جرگه، تصرف خزانۀ نادرشاه و نابسامانی سلطنت گورکانیان هند فرصت یافت دولت نوپای‌ درانی را استحکام بخشد. در همین راستا، شاه ابدالی با ایجاد وحدت سیاسی، تشکیلات لازم را برای افغانستان مستقل فراهم کرد و به نام خود سکه زد. احمدشاه ذوق ادبیات و شعر نیز داشت و از این حیث به سلاطین گورکانی هند شبیه بود.

یافته‌های پژوهش حاکی از این است که احمدشاه در آغاز، اندیشۀ جدا ساختن افغانستان از ایران را در سر نمی‌پرورانید و می‌خواست همچون پادشاهان سلسله‌های مختلف بر تمامی یا بخشی از قلمرو تاریخی ایران حکم‌رانی کند؛ اما وجود شرایط خاص سیاسی و اجتماعی، بعدها او را به راهی کشانید که سرانجام آن، چیزی جز جدایی افغانستان و ایران از یکدیگر نبود. افزون بر این، عملکرد سیاسی و نظامی و مرگ احمدشاه برای انگلیسی‌ها که در حال افزایش نفوذ خود در هند بودند، فرصتی مطلوب ایجاد کرد.

نوشتار حاضر بر آن است که ابتدا به معرفی اجمالی ابدالی‌ها، مراحل قدرت‌گیری احمد‌خان درانی و الگوگیری وی از نادرشاه افشار در کسب مشروعیت را مورد تبیین و تحلیل قرار دهد؛ سپس تلاش شاه درانی را برای تصرف ایران و هند و پیامد عملکرد وی در حملات متعدد به هندوستان واکاوی کند. این پژوهش به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای سامان یافته است.

ورود اسلام به شبه‌قاره هند، افزون بر تحولات مذهبی، تغییرات اجتماعی و سیاسی مهمی در پی داشت و موجب تحولات عمیق فرهنگی نیز شد. از جمله مهم‌ترین جلوه‌های این تحولات، ایجاد سنت تاریخ‌نگاری در این سرزمین بود. در واقع، با استقرار اسلام در شمال‌غربی هند، تألیفات تاریخی به عنوان شاخه‌ای از ادبیات در شبه‌قاره به سوی پیشرفت گام برداشت. وجه غالب در تاریخ‌نگاری هند اسلامی، سیطرۀ زبان فارسی و دیدگاه‌های تاریخ‌نگارانۀ ایرانی بر آن است. بنابراین می‌توان ادعا کرد شروع تاریخ‌نگاری در شبه‌قارۀ هند متأثر از تاریخ‌نگاری ایرانی و به زبان فارسی بوده است. تواریخ فارسی دورۀ حاکمیت سلاطین دهلی، از منابع اصلی تاریخ هند دورۀ میانه به شمار می‌آیند. مؤلفه‌های متعددی چون بینش مورخان، نحوۀ گزینش رویدادها، منابع مورد استفاده، روش‌های تاریخ‌نگاری، ابزارهای سنجش درستی رویدادها، شیوه‌های تدوین و تنظیم داده‌ها، خاستگاه اجتماعی و ادبیات به کار گرفته شده در هر مورخ، منحصر به فرد به نظر می‌رسد.

از جمله افرادی که تا کنون نقش وی در تاریخ‌نگاری هند مغفول مانده، امیرخسرو دهلوی (۶۵۲ - ۷۲۵ق) است. در پژوهش حاضر تلاش شده با روش تحلیل متنی و گفتمانی، جایگاه امیرخسرو دهلوی و نقش وی در تاریخ‌نگاری هند بررسی شود. بر اساس مقایسۀ آثار تاریخ‌نگاری در دورۀ مورد نظر، به نظر می‌رسد با وجود این‌که امیرخسرو مورخی حرفه‌ای نبود، اما داده‌های تاریخی نابی متأثر از احوال و شرایط زمان خود از تاریخ هندوستان را از دریچه ادبیات بازتاب داده است.