بررسی تطبیقی رواداری مذهبی حاکمان
آل‌بویه و سلجوقیان در امور سیاسی و حکومتی[۱]

محمدرضا بارانی[۲]
محمد دهقانی[۳]

چکیده

رواداری و شکیبایی برای آزادی رفتار و اندیشه و حقوق دیگری به‌ویژه در امور مذهبی و سیاسی در پناه قانون و قدرت دولت، از گذشته تا کنون از برجسته‌ترین موضوع‌های دینی ـ سیاسی بوده است. بیشتر دولت‌مردان، پیرو دین و مذهب و یا اندیشه‌ خاص سیاسی و فکری‌اند و بسیاری از آنان پس از رسیدن به قدرت و حاکمیت، همه امکانات و امتیازها را برای توان‌مندسازی اندیشه و فکر خود به خدمت می‌گیرند و برای دیگران حقوقی در نظر نمی‌آورند. قرن چهارم و پنجم هجری، قرن تمدن‌سازی و شکوفایی مسلمانان به شمار رفته است و دولت‌های آل بویه و سلجوقیان در آن روزگار حاکم شده‌اند. بنابراین، بررسی این موضوع معطوف به این دولت‌ها برای مشکلات امروز بسیار راه‌گشا است؛ به ویژه با توجه به اینکه یکی از آن دو، پیرو تشیع و دیگری پیرو تسنن بوده است.

این نوشتار با روی‌کرد تطبیقی و مقایسه‌ای، به واکاوی و توصیف و تحلیل ویژگی‌های برجسته و تأثیرگذار رواداری مذهبی در دو عصر آل‌بویه و سلجوقیان و مقایسه آن دو از این منظر با یک‌دیگر می‌پردازد. حاکمان آل‌بویه و سلجوقی در امور سیاسی و حکومتی، در حوزه رواداری مذهبی، رفتارهای گوناگونی داشته‌اند و رواداری مذهبی در این دو دوره، فراز و فرودهای فراوانی داشته است. رواداری مذهبی در توسعه علم و فرهنگ و مراکز علمی و فرهنگی و در پی آن، وضع عالمان در این دو دوره بسی تأثیر گذارد و از دید سیاسی و حکومتی، زمینه نیکویی برای استفاده از اندیشه‌ها و اندیشه‌ورزان گروه‌های مختلف فراهم آورد و حاکمان در استفاده از نخبگان جامعه، از فرصت مغتنمی برخوردار شدند.