جنبش کساحین و اهل الکلاء^[۱]

بررسی جنبش اجتماعی بردگان، زنگیان وموالی بصره
در عهدخلافت عبدالمک بن‌مروان

روح اللّه بهرامی*

چکیده

تاریخ اقلیت‌های قومی و اجتماعیِ تابع خلافت اسلامی، از مباحثی است که تاریخ‌نگاران مسلمان بدان کم‌تر پرداخته‌اند. این بخش از زندگی و خواسته‌های اجتماعی با توجه به رویکرد عربان به تاریخ‌نگاری اخباری، سیاسی و قبیله‌ای در تاریخ اسلام به‌ویژه در عهد امویان، در منابع تاریخ‌نگاری سده‌های نخستین بازتاب چندانی نداشته و این کمبود به دشوار شدن کار مورخان و علاقه‌مندان پژوهش‌های تاریخی ـ اجتماعی درباره بررسی و چگونگی پیدایی چنین جنبش‌هایی، انجامیده است.

جنبش «کساحین»، «اهل الکلاء» و بردگان، زنگیان و موالی جنوب عراق در عهد خلافت عبدالملک بن‌مروان، از این دست جنبش‌های اجتماعی به شمار می‌رود که در ماجرای روی‌دادها و جنگ‌های داخلی مسلمانان در آنزمان فراموش شده و در تاریخ‌نگاری اسلامی بازتاب فراوانی نداشته است. این مقاله ضمن بررسی اوضاع سیاسی ـ اجتماعی دوره یاد شده برآنست تا جنبشی راکه اقلیت‌های اجتماعی بردگان، جمعیت زنگیان و سیاه‌پوستانِ کرانه‌های رودخانه‌های بصره و برخی از موالی عراق به راه انداختند بشناساند. بررسی گستره جغرافیای سیاسی، همچنین چگونگی ظهور و زمینه‌های، اجتماعی، اقتصادی و نحوه ی سرکوب این حرکت بوسیته حجاج بن یوسف ثقفی و ماهیت اجتماعی، چیستی و پی‌آمدهای این جنبش نیز در این جستار پاسخ می‌یابد.

بررسی نقش مواصلاتی بصره با مناطق هم‌سایه‌اش

(سده‌های اول تا سوم هجری)

سیّدابوالقاسم فروزانی*
بهادر شهریاری**

چکیده

بصره در نخستین سده‌های تاریخ هجری، از سکونت‌گاهی کوچک با ساختمان‌هایی نیمه‌ویران، به شهری بزرگ و بندرِ تجاریِ پررونقی بدل گشت. اصلی‌ترین عامل رشد اقتصادی و سیاسی فراوان بصره، جایگاه یگانه ارتباطی‌اش بود؛ یعنی هم از راه زمینی با مناطق مختلف پیوند داشت و به آسانی با آنها مرتبط می‌شد و هم از راه دریایی. واقع شدن بصره کنار خلیج فارس و رودهای پرآب دجله و فرات، زمینه را برای رفت و آمد با نواحی دوردست فراهم می‌کرد. چنین امکانات و زمینه‌های مطلوب ارتباطی، موجب شد که از آغاز دوران اسلامی، نخست گروه‌های سیاسی و نظامی؛ سپس بازرگانان از بستر ارتباطی آن‌جا برای رسیدن به هدف‌های سیاسی و تجاری خود بهره گیرد. این کار به پیش‌رفت بصره در حوزه‌های گوناگون و شکوفا شدن استعدادهایش انجامید. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی جایگاه ارتباطی بصره را با دیگر مناطق برمی‌رسد.

اشراف و رجال قبیله‌ای تحت حمایت حکام و خلفای اموی و ساختار قبیله‌ای و زمینه‌های فرهنگی ـ جاهلی، در دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی، نقشی مؤثری ایفا کردند. در این پژوهش نسبت میان یکی از این شخصیت‌ها با تاریخ تحولات اسلامی در قرن نخست هجری بررسی می‌شود.

احنف بن قیس یکی از مشاهیر بنی‌تمیم است که منابع اسلامی اطلاعات پراکنده و ضد و نقیضی درباره او ارائه می‌دهند. بررسی ابعاد شخصیت احنف و ارزیابی گزارش‌های موجود پیرامون چگونگی و چرایی حضور وی و پیامدهای آن، مسئله اصلی این پژوهش به شمار می‌رود. سابقه حضور احنف به صدر اسلام و فتوح اسلامی بازمی‌گردد. وی از جمله رؤسای قبیله‌ای، فرماندهان نظامی و مشاهیر عراق است که در بصره سکنا گزید و به دلیل اتخاذ مواضع و ایستارهای متفاوت، مورد توجه قرار گرفته است. شخصیت احنف نمونه بارز خاستگاه قبیله‌ای، اندیشه‌های بدوی و تفردطلبی است که در ابعاد حیات اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی ریشه دوانده بود.

شیوه این پژوهش، اسنادی، توصیفی و تحلیلی است که با استفاده از منابع اسلامی و به صورت مطالعه تاریخی انجام گرفته است. فایده این تحقیق از آن جهت است که با ارزیابی میزان همبستگی نقش انسان با تاریخ، بخشی از مسائل مهم تاریخ اسلام در این دوران پاسخ داده خواهد شد.

در سال‌های آغازین فتوح اسلامی، سرزمین ایران از ناحیه جنوب غربی در کانون توجه فاتحان عرب قرار گرفت و جنگجویان بسیاری به سوی مرزهای ایران سرازیر شدند. مناطق مرزی، نخستین آوردگاه‌هایی بودند که سربازان ساسانی در برابر رزمندگان عربِ مسلمان وارد نبرد شدند. در خلال این رویارویی‌ها که بعدها سراسر ایران‌زمین را دربر گرفت و تا شمال شرق و ماوراء النهر کشیده شد، شماری از «اساوره»، «احامره» و «بخاریه» دست از مقاومت کشیدند و به نیروهای عرب تسلیم شدند.

نوشتار پیش رو در پی یافتن پاسخ این پرسش است که جنگاورانِ اسیر و تسلیم شدۀ ایرانی از چه سرنوشت و موقعیتی در میان قبایل عربی برخودار شدند؟

یافته‌های این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی تحلیلی است، نشان می‌دهد جنگاورانِ یادشده ایرانی، به حیث توانمندی‌های نظامی خود، مورد توجه فرماندهان و سران قبایل عرب قرار گرفتند و با دریافت امتیازاتی مشابه و گاه بالاتر از همتایان عربِ خود، در صحنه‌های نبرد حضور یافتند که مهارت و تجربه خویش را در خدمت به اربابان قبیله‌ای به کار گیرند. اینان در همان حال، از استقلال رأی در مداخله نکردن میان قبایل متخاصم نیز برخوردار شدند تا به تشخیص خود از ورود به برخی از منازعات بین‌القبایلی بپرهیزند.