معاویه و بازتعریف سیره خلیفه به سبک کسرایی و قیصری[۱]

خدیجه عالمی[۲]

چکیده

همزمان با آغاز خلافت علی(ع)، معاویه به عنوان فرماندار شام با هدف کسب قدرت و خلافت رویاروی آن حضرت قرار گرفت. بدین منظور از روش‌های متعددی برای آماده‌سازی اندیشه و اذهان مردم نسبت به خلافت خویش استفاده کرد. کشته شدن عثمان و جابجایی قدرت و بالا گرفتن تنش‌های متعدد سیاسی و فرهنگی فرصت لازم را در اختیار معاویه برای تثبیت قدرت و خویش داد. طراحی ویژه در ساختار حکومت و اتخاذ انواع تدابیر فرهنگی و اجتماعی کاربست شیوه جدیدی در ساختار خلافت و مرجعیت وی را از عملکردهای اسلامی‌دور کرد. از این پس مرزبندی‌های قومی، قبیله‌ای و ساخت اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی تغییر یافت و ارزش‌های قبیله‌ای جایگزین هنجارهای اسلامی‌گردید. این نوشتار در صدد است تا بدین مسأله بپردازد که: معاویه در راستای بازتعریف سیره خلیفه به سبک کسرایی و قیصری از چه روش‌ها و اقداماتی استفاده کرد؟ در پاسخ به مسألۀ مذکور، این فرضیه مطرح است: معاویه از طریق حصر فرهنگی و محدودیت ارائۀ آموزه‌های اسلامی‌در سرزمین شام، ساخت و ترویج احادیث جعلی، بهره‌برداری از شخصیت‌های اجتماعی، اعطای مقام و منصب، بذل و بخشش و اتخاذ مظاهر پادشاهی به تقویت الگوی نظام قبیله‌ای و جایگزین کردن سلطنت به سبک کسرایی و قیصری در سیره خلفای پیشین پرداخت.

حملات سلجوقیان به منطقه شام، به طور منسجم در زمان سلطان ملک‌شاه صورت گرفت. تصرف شام به دست سلجوقیان در تعاقب حملات ترکمانان و فرماندهان ترک به مرزهای شامی فاطمیان بود. پس از مرگ ملک‌شاه، درگیری‌های جانشینی وی
و قدرت‌یابی فرماندهان محلی باعث شکل‌گیری حکومت‌های متعدد در شام شد
که عموماً حکام آنها نیز پس از مدتی کوتاه تغییر می‌کردند. این عوامل باعث ایجاد بی‌ثباتی در جهان اسلام و تضعیف آن در سواحل شرقی مدیترانه شد، چنان‌که توان مقابله با مهاجمان صلیبی را از آنها گرفت. تضعیف قوای مسلمانان توسط یکدیگر
و حملات صلیبیان موجب شد این حکومت‌ها به تدریج ضعیف و نابود شوند. اتابکان زنگی توانستند با از بین بردن حکومت‌های ضعیف باقی‌مانده، سراسر این منطقه را
در اختیار گیرند.

این پژوهش، در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که بین تعدد واحدهای تشکیل دهنده قدرت در شام و ثبات سیاسی در این برهه زمانی چه ارتباطی حاکم است و چه مسئله‌ای موجب تحول شرایط سیاسی از تزلزل به ثبات شد؟

روش تحقیق، بر اساس کاربرد علم آمار در تاریخ‌نگاری صورت گرفته که در آن، داده‌های آماری بر یک بستر زمانی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و دیگر عوامل مؤثر در بی‌ثباتی و ضعف آن در این‌جا مد نظر نخواهند بود.