فرقه صوفیه نقشبندیان در روابط سیاسی خود با حاکمان ماوراءالنهر، توانست با اقتدار در ساختار حکومت آنان نفوذ کند و بر آن چیره شود. چرایی این رویداد را با کاربست نظریه تعدد منابع قدرت رابرت دال می‌توان پاسخ گفت. بر پایه این دیدگاه، نقشبندیان در تعقیب آگاهانه منافع طریقت، توانستند از منابع قدرت ارزش‌مند خود (اقتصادی، نیروی مریدان، ایدئولوژی مقبولیت یافته طریقت) برای نفوذ در حکومت بهره گیرند. این منابع که برخورداری نقشبندیان از همه آنها روشن است، علت لازم و کافیِ نفوذ سیاسی این طریقت در آن حکومت به شمار می‌رود.

علل گسترش فقه حنفی در ماوراء‌النهر تا پایان عصر سامانیان^[۱]

محمدعادل ضیائی^[۲]
موسی عزیزی^[۳]

چکیده

فقه حنفی هم از دید شمار پیروانش و هم از دید گستره جغرافیایی و تدوین‌یافتگی آرا و فتاوای عالمانش، از مذاهب مهم اسلامی به شمار می‌رود. این فقه که شیوۀ کمال‌یافته و منسجم مکتب «اهل رأی» است، از آغاز پیدایی‌اش در خراسان و بلاد ماوراء‌النهر جایگاه برجسته و تأثیرگذاری داشت. شاید بتوان گفت که نشر و گسترش فقه حنفی در آن سامان، در دورۀ حکم‌رانی سامانیان به اوج رسید؛ چنان‌که پس از عراق بلاد خراسان و ماوراءالنهر را فراگرفت و این شهرها به دومین مرکز مهم حنفیان بدل شدند. پیشرفت فقه حنفی در آن دیار در عصر سامانیان، عوامل گوناگونی داشت که مؤثرترین آنها بدین شرح است:

نزدیکی دیدگاه‌های ابوحنیفه با مرجئه به‌ویژه در زمینه تعریف ایمان و جدایی آن از عمل؛ زیادت و نقصان‌ناپذیری ایمان و تکفیر نکردن مرتکب کبیره؛ پشتیبانی فقهای حنفی به‌ویژه ابوحفص کبیر از بانیان سلسلۀ سامانی و تأثیر آنان در تثبیت و اقتدار و مشروعیت‌بخشی به حکومت سامانیان و حمایت حاکمان سامانی از فقیهان حنفی و سپردن مناصب قضا و اِفتا به آنان؛ تلاش‌های گسترده شاگردان بی‌واسطه و با واسطۀ ابوحنیفه همچون ابومطیع بلخی، ابوالقاسم سمرقندی، ابوحفص کبیر و پسرش ابوحفص صغیر در گسترش فقه حنفی در آن دیار و ژرفابخشی به آن؛ واقع‌گرایی و عقلی بودن فقه حنفی؛ توجه به حقوق زنان، ذمیان و تازه‌مسلمانان تُرک؛ آسان‌گیری فقه حنفی به‌ویژه در احکام مرتبط با اقلیت‌های کم‌تر برخوردار ؛استعداد فراوان فقه حنفی در اهتمام ویژه به عرف، قیاس و استحسان.

بازکاوی فرایند فتوح اسلامی‌در ماوراءالنهر در عصر اموی[۱]

کورش صالحی[۲]
حبیب زمانی محجوب[۳]

چکیده

سرزمین خراسان به دلیل ظرفیت‌های فرهنگی و موقعیت جغرافیایی از دیرباز کانون حماسه‌های کهن ایرانی بوده است. استقامت در برابر مهاجمان صحراگرد، در یک روند پایدار و متداوم‌‌، توانایی حفظ هویت را در این سرزمین افزوده است. مقاومت‌های نظامی‌در برابر دشمنان مهاجم به روزگار ساسانیان باز می‌گردد. تاسیس پادوسبان شرق و پست کلیدی مرزبانی دهقانان مؤید این مدعاست. فتح این سرزمین توسط مسلمانان و درپی آن ورود اسلام در عصر امویان یکی از مهم‌ترین حوادث تاریخی این سرزمین را رقم زد. اگرچه تاریخ ورود مسلمانان به خراسان به عصر خلیفه سوم باز می‌گردد، لیکن سیطره قطعی مسلمانان بر ماوراءالنهر تا نیمه دوم عصر امویان به تاخیر افتاد و سرانجام شهرهای آن به زیر چمبره‌ی فاتحان مسلمان در آمد وآخرین شهرهای آن مکانی مناسب برای زمین گیر شدن فاتحان مسلمان و اتمام فتوح اسلامی‌در مرزهای ماوراءالنهر شد. آنچه مقرر است در این مقاله مورد بررسی قرار گیرد یافت پاسخ‌ این پرسش اساسی است که: دلایل کندی فتوح ماوراءالنهر چه بود؟ بی‌شک پیش درآمد این پژوهش مطالعه‌ی فرایند فتوحات اسلامی‌در خراسان بزرگ و سرحدات ماوراء‌النهر به شیوه‌ی توصیفی است و پس از آن با رویکردی تحلیلی به جستجوی دلایل کندی فتوح اسلامی‌ و سرانجام زمین گیر شدن فاتحان مسلمان در این سرزمین پرداخته
شده است.

اسلام‌پذیری اغوزهای شمال سیحون در قرن چهارم هجری[۱]

محسن رحمتی[۲]*

چکیده

ایلات اغوز، ساکن در دشت‌های شمال دریای خوارزم و رود سیحون، با داشتن زندگی ایلی تا دو قرن در برابر نفوذ آموزه‌ها و فرهنگ اسلامی مقاومت کردند. به‌رغم مقاومت آنها در برابر پیشروی غازیان مسلمان، به تدریج تحت تأثیر آموزه‌های اسلامی قرار گرفتند و اسلام در نیمه دوم قرن چهارم هجری، مذهب غالب اغوزها شد.

این مقاله درصدد است به روش توصیفی ـ تحلیلی و با به پرسش کشیدن داده‌های موجود، تا حدّ امکان به روند اسلام‌پذیری اغوزها وضوح بیشتری ببخشد.

این مطالعه نشان می‌دهد به‌رغم برخی ناسازگاری‌های سبک زندگی ایلات اغوز ساکن در دشت‌های شمال سیحون با آموزه‌های اسلامی و همچنین مقاومت نظامی این ایلات در برابر سپاهیان اسلام، آنان به تدریج از راه‌هایی گوناگون همچون تبلیغات مذهبی مبلّغان مسلمان، تلاش غازیان، مراودات سیاسی و بالاتر از همه، فعالیت بازرگانان در آن ناحیه، تحت تأثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفتند و مسلمان شدند.