بنیادهای اعتقادی فرقه ذکری و خاستگاه‌های آن[۱]

عبداله صفرزایی*
هادی وکیلی**

چکیده

فرقه «ذکری» در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جنوب شرق ایران به‌ویژه بلوچستان تأثیر گذارده است است. کار ذکری‌ها از اوایل سده یازدهم هجری در بلوچستان جنوبی یا مکران به مرکزیت کیچ آغاز شد. سرچشمه پیدایی این فرقه، آموزه‌های محمد جونپوری (اوایل قرن دهم) بود. وی از پرورش‌یافتگان طریقت چشتی شبه قاره هند به شمار می‌رفت که مدعی بود «مهدی موعود» است. به نقل از دست‌نوشته های مذهبی ذکریان قرون دوازدهم و سیزدهم، کسی به نام محمد اَتَکی مؤسس این فرقه بود که کمابیش یک قرن بعد از جونپوری، در کیچ بیشتر مقدسات و شعائر فرقه‌اش را تعیین کرد. آرام‌آرام برخی از حاکمان محلی و مردم مکران به گروه پیروان این فرقه پیوستند. اکنون پیروان دکری به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند. گمان می‌رود آنان مبانی اعتقادی‌شان را از اندیشه ظهور مهدی موعود (عج) و تفکرات باطنی‌گری صوفیانه اقتباس کرده و با گذشت زمان آنها را با تأویلاتی همراه کرده و از رسوم محلی نیز تأثیر پذیرفته باشند. پژوهش‌های اندکی درباره ذکری‌ها سامان یافته و از این‌رو، ویژگی‌های تاریخی و خاستگاه فکری آنان به‌درستی روشن نشده است. هدف این نوشتار، تبیین بنیادهای فکری و خاستگاه اعتقادی ذکریان است که با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای، تاریخ شفاهی و تحقیقات میدانی، به روش تاریخی با شیوه توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است.

از قرن نهم، فضای استعاری و آرمانی مناسبی برای باز تولید گفتمان مهدویت به عنوان رکن اصلی تشیع فراهم شد. این گفتمان از طریق خرده‌گفتمان‌های گوناگون، موفق شد حاکمیت مستقر گفتمان تسنن را به حاشیه راند و با هِژمونیک شدن و سلطه حکومت صفویه در قالب مهدویت غالیانه با دال مرکزی سلطنت و با دال‌ها و نشان‌‌های مختلف تشکیل شود. هم‌زمان با شکل‌گیری این گفتمان، فقهای شیعه، گفتمان مهدویت امامیه را با دال مرکزی امامت با نشانه‌های مختلف مفصل‌بندی کردند و با غیریت‌سازی، کوشیدند گفتمان مهدویت غالیانه را به حاشیه رانند. در این پژوهش تلاش شده است منازعات گفتمانی در متون تاریخی و فقهی، در نیمه نخستین عصر صفوی با تکیه بر چارچوب نظری لاکلا و موفه تحلیل و تفسیر و علت این تنازعات را بازگوکرد.

کلیدواژگان: مهدویت، عصر غیبت، صفویه، متون فقهی، متون تاریخی.