---

حکومت عربی-اسلامی امویان، به‌عنوان اولین سلسله در اسلام، در سال ۴۰ توانست با غلبه بر گفتمان تئوکراسی دینی، گفتمان قبیله‌ای را بر جهان اسلام مستولی کند. خلفای اموی، با ایجاد نوعی انسجام اجتماعی در جامعۀ اسلامی، توانستند از غرب تا آندلس و از شرق تا آسیای میانه را به تصرف خود درآورند. این فتوحات در سایۀ نوعی انسجام صورت پذیرفت. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با طرح این سؤال که قبیله و سازمان شهری چه تأثیری در همسازگری اجتماعی عصر اموی داشت، به تبیین و تفسیر انسجام و همسازگری مذکور می‌پردازد. نتایج تحقیق حاکی از این است که درایت برخی خلفا در ایجاد توازن قبیله‌ای، جذب قبایل پرنفوذ، و بافت و ساخت شهرهای شام در تحقق انسجام اجتماعی این عصر مؤثر بودند.

---

تاریخ‌نگاری اسلامی جزئی از حدیث‌نگاری بوده‌است. حدیث براساس قواعد سنجش حدیث در طول تاریخ، توسط محدثان ضبط و تدوین شده‌است. از نظر متن و سند، روایات به دو دسته صحیح و ضعیف تقسیم می‌شوند، از این‌رو برای کشف حقایق تاریخ روایی تنها باید از گزاره‌های معتبر استفاده کرد. تأسیس قاعده تسامح در ادله سنن بر مبنای حذف شرایط حجیت خبر واحد و تسرّی آن در روایات غیرفقهی از جمله تاریخی، موجب آسیب‌هایی در تاریخ‌نگاری شده‌است. این نوشتار برای بررسی آسیب‌های کاربست قاعده تسامح در روایات تاریخی، با روش توصیفی- تحلیلی و با نقد درونی و بیرونی برخی روایات تاریخی، نشان داده است که به سبب کاربست قاعده تسامح، جعل، دخل و تصرف، تردید و وهن به روایات تاریخی و به تبعِ آن در پژوهش‌های تاریخی راه یافته است.

---

متون ادبی از جمله دیوان اشعار در زمره منابع پژوهش‌های تاریخی است. اگرچه موضوع دیوان‌ اشعار ارتباط مستقیمی با مباحث تاریخی ندارد و گاهی برخی تاریخ‌پژوهان تنها از اشارات شاعران، برداشت‌های تاریخی می‌کنند، با این همه برخی از دیوان‌های شعری جنبه‌های گوناگون تاریخی را نیز موردتوجه قرار داده‌اند. دیوان ابوالرضا راوندی از جمله این دیوان‌ها است که اشارات تاریخی فراوانی دارد و در روزگار غلبه سلجوقیان سنی مذهب، توسط یک عالم شیعی به نگارش درآمده است. این پژوهش بر آن است تا با واکاوی قسمت‌های مختلف این دیوان و کشف و استخراج اشارات تاریخی شاعر در زمینه‌های گوناگون، اهمیت تاریخی این اثر را به‌عنوان یک متن تاریخی مغفول مانده از دوره سلاجقه بررسی کند. نتایج حاصل از این پژوهش بیان‌کننده اهمیت دیوان ابوالرضا راوندی در زمینه تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی شهر کاشان در دوره سلاجقه و معرفی این دیوان به‌عنوان تاریخ محلی کاشان در این دوره است.

---

قدرت سیاسی در اواخر دوره خلافت عباسی (۴۴۷-۶۵۶) به ویژه در دوره ناصر (حک. ۵۷۵-۶۲۲)، افزایش یافت. بازگشت قدرت سیاسی و نظامی عباسیان، بیش از آنکه وام‌دار دوره ناصر باشد، مرهون تدابیر و شرایط سیاسی دو خلیفه پیشین، مسترشد ‌(حک. ۵۱۲-۵۲۹) و مقتفی ‌(حک. ۵۳۰-۵۵۵) بود. مسئله این تحقیق بررسی عوامل مؤثر بر بروز تغییر در روابط خلافت و سلجوقیان در دوره این دو خلیفه است که منجر به تغییر در فرایند بازیابی جایگاه خلافت در دوره ناصر شد. پرسش مستخرج از مسئله این است که عوامل بازیابی قدرت سیاسی و نظامی عباسیان در دوره مسترشد و مقتفی چه بوده‌است؟ به نظر می‌رسد در دوره خلافت این دو خلیفه، با کاهش قدرت سیاسی- نظامی سلجوقیان به سبب دخالت قدرت‌های سوم، قدرت سیاسی و نظامی خلافت عباسی بازیابی شده بود. یافته‌های این پژوهش که با روش تاریخی و تحلیل آماری انجام شده، نشان داد که از میان شش خلیفه قبل از ناصر، سهم دو خلیفه مسترشد و مقتفی در احیای جایگاه سیاسی و نظامی خلافت از اهمیت بیشتری برخوردار بوده‌است. این اهمیت مرهون شخصیت و طول دوره خلافت این دو خلیفه، اختلافات درون خاندانی و ناپایداری دوره سلاطین سلجوقی بوده‌است.

 

---

ابوطالب اخیر(متوفای۵۲۰) از نوادگان سیدمؤید بالله و شخصیت سیاسی تأثیرگذار‌ زیدیه بود که در سال ۵۰۲ در گیلان قیام خود را آغاز کرد. او درصدد بود تا دعوت و امامت خویش را بر عمان و یمن نیز گسترش دهد. پرسش اصلی مقاله این است که قدرت‌گیری ابوطالب اخیر معلول چه تحولات سیاسی و نظامی در منطقه‌ گیلان و دیلم بوده‌است؟ و مناسبات و مکاتبات او با زیدیان و فعالیت فرامنطقه‌ای وی، تا چه حد در تثبیت امامتش تأثیرگذار بوده‌است؟ به نظر می‌رسد ابوطالب اخیر که عالمی اندیشمند و مجاهدی پرکار بود، با بررسی وضعیت سیاسی گیلان، عمان و یمن تا حدودی توانست اوضاع نابسامان این مناطق را مهار کند. با این همه به علل گوناگون قیامش به سرانجام نرسید. این پژوهش با بررسی فعالیت‌های سیاسی و نظامی ابوطالب اخیر در مناطق مختلف، انگیزه و هدف ابوطالب از قیام را تحلیل و ارزیابی کرده است. در این مقاله با استناد به داده‌ها و منابع تاریخی و با توصیف و تحلیل داده‌های تاریخی، مشکلات و چالش‌های پیش‌روی ابوطالب اخیر مورد بررسی قرار گرفت تا نقش وی در زمینه‌سازی آغاز دوره‌ دوم حکومت زیدیه یمن مشخص شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که زیدیه در گیلان و دیلم انسجام چندانی نداشتند. همچنین مشخص شد که ابوطالب از راه دور، توان مهار اوضاع آشفته یمن را نداشت زیرا یمن با تعصبات قبیلگی و حسادت‌های اشراف زیدی مواجه شده بود.

 

---

محمد احمد خلف الله یکی از اندیشمندان معاصر مصری است که در قرن بیستم میلادی، یافته‌های ادبی و سیاسی خود از قرآن مجید را در محافل علمی و دانشگاهی مصر ارائه کرد. این پژوهش سعی دارد تا با واکاوی آثار سیاسی این متفکر و نقد و بررسی اندیشه سیاسی او در خصوص مفهوم اسلام، جایگاه دین و دولت را از دیدگاه او مورد مداقه قرار دهد. این پژوهش با روشی توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ­گویی به این پرسش است که از دیدگاه خلف الله، اسلام به چه معناست و چه نوع رابطه‌ای میان دین و دولت وجود دارد؟ یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که خلف الله، اسلام را به دو مفهوم، یکی به عنوان دین و دیگری به مانند یک قلمرو سیاسی و قومی تفسیر کرده و در آثار و نوشته‌های خود بر جدایی ساحت دین و دولت از یکدیگر تأکید کرده است.

 

---

طاهریان یمن، در قرن نهم و دهم هجری بر بخش‌های وسیعی از یمن حکمرانی کردند. حکومت بنی‌طاهر در این دوره، با حمایت از علم و دانش، هنر و معماری، در فرهنگ و تمدن یمن نقشی بی‌بدیل ایفا کردند. طاهریان با به کارگیری سیاست‌های مدبرانه و با حمایت قبایل محلی، توانستند یمن را به یکپارچگی و صلح نسبی برسانند. با این حال در دوره‌ای از حکومت، طاهریان با انبوهی از مشکلات داخلی و خارجی دست به گریبان شدند که سرانجام به فروپاشی حکومتشان انجامید. پرسش اصلی این مقاله چگونگی و چرایی سرنگونی حکومت طاهریان یمن در قرن دهم هجری است. به نظر می‌رسد ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی، نقشی اساسی در سرنگونی این حکومت ایفا کرده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده و نشان می‌دهد که افزون­بر کشمکش‌های درونی خاندان طاهر، عوامل خارجی همچون حضور زیدیان، دخالت‌های عثمانی با همراهی چرکسی‌ها و اهداف استعماری پرتغالی‌ها، از عوامل سرنگونی حکومت طاهریان یمن بوده‌است.