موسیقی حجاز در عصر امویان

محمّد سپهری*

چکیده

هنر با همه شاخه‌های آن مانند نقاشی، تذهیب و نگارگری تا موسیقی و معماری، از وجوه ماندگار فرهنگ و تمدن اسلامی است که با تعالی و معارف دینی اسلامی پیوند دارد؛ چنان‌که مسجد؛ یعنی مهم‌ترین پایگاه عبادی مسلمانان را تالار (گالری) هنرهای اسلامی خوانده‌اند و این خود از جایگاه مهم هنرو نیز توجه مؤمنان و عالمان دینی به این حوزه بس ارجمند تمدن اسلامی حکایت می‌کند. از این میان، موسیقی از منظرهای گوناگونی مهم است؛ چنان‌که می توان این شاخه دل‌نواز و جذاب هنر را هم‌زاد آدمی دانست. البته آیین مسلمانی، موسیقی را در چارچوب آموزه‌‌های خود تعریف کرده است و عالمان دینی و فقیهان مسلمان همواره در برابر آن دیدگاه‌های ویژه‌ای عرضه کرده‌اند. بررسی این موضوع از حوصله این مقاله بیرون است، اما همواره ترانه‌سرایان، نوازندگان و خوانندگانی در جامعه اسلامی بوده‌اند که به دور از چشم و گوش فقیهان سخت‌گیر، گوش و جان مخاطبان خود را می‌نواخته‌اند؛ چنان‌که موسیقی در مکه و مدینۀ سده نخست هجری، به اندازه‌ای پیشرفت کرده بود که اهل این دو مکتب، گوی سبقت را از همه رقیبان خود ربودند و شهره آفاق شدند. پرسش اصلی مقاله این است که چه عامل یا عواملی موجب شد که کم‌تر از یک سده، موسیقی مکه و مدینه تا این پایه رشد کند؟ گمان می‌رود سیاست امویان به‌ویژه معاویه، چنین بوده باشد تا مردم حجاز به عیش و نوش سرگرم و از عرصه‌های جهاد و مبارزه با انحراف و طاغوت دور شوند. به همین سبب هزینه‌های گزافی میان شهروندان مکه و مدینه توزیع و کارهای غیر سیاسی گوناگونی همچون شعرخوانی، موسیقی‌ و آواز تشویق می‌شد. افزون بر این، روی‌داد کربلا، واقعه حره و محاصره حرم مکی را از علل اصلی گرایش ساکنان حجاز به موسیقی و نغمه‌های دل‌نواز مطربان می‌توان برشمرد. این مقاله به بررسی همین موضوع می‌پردازد و شخصیت‌های برجسته دو مکتب موسیقی مکه و مدینه را بازمی‌شناساند.