عوامل تأثیرگذار بر تاریخ‌نگاری مورخان مسلمان؛
مطالعه موردی تاریخ‌نگاری مقدسی و بلعمی

پروین ترکمنی‌آذر[1]

چکیده

این پژوهش در حیطه علم معرفت‌شناسی و با تأکید بر معرفت دینی و معرفت اعتباری و با استفاده از روش تحلیل درونی صورت گرفته است. محقق درصدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که مورخان تا چه اندازه در تاریخ‌نگاری خود متأثر از معرفت اعتباری زیستگاه خویش‌اند و چقدر از معرفت دینی خود و جامعه تأثیر می‌پذیرند؟ دیگر آن‌که تاریخ‌نگری آنان چه نقشی در به‌کارگیری روش تاریخ‌نگاری‌شان دارد؟ با همین دیدگاه، تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دو مورخ، مطهر مقدسی عرب‌تبارکه در سیستان ـ یکی از مهدهای بزرگ فرهنگ ایران‌زمین ـ به دنیا آمد، در همان‌جا پرورش یافت و کتابش را به یکی از امیران سامانی تقدیم کرد. همچنین بلعمی ـ متعلق به خاندان ایرانی خراسان ـ که هم‌زمان با او در بخارا می‌زیست و در دربار سامانیان حضوری فعال در زمینه دیوانی و فرهنگی داشت، مورد مطالعه قرار گرفته است.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد مقدسی تنها با تأثیرپذیری از معرفت دینی خود و فارغ از فرهنگ و حتی اوضاع سیاسی زیستگاهش، کتاب تاریخ خود را نگاشته است؛ در حالی که بلعمی، در افزوده‌هایش بر تاریخ طبری علاوه بر معرفت دینی، از معرفت متعارف جامعه خود تأثیر پذیرفته، در ضمن آن‌که فهم هر یک از آن دو از دین نیز متفاوت است. نتیجه دیگر آن‌که نگرش هر یک از آن دو در شیوه تاریخ‌نگاری‌شان مؤثر بوده، به طوری که روش تألیف مقدسی خردگرا، تحلیلی و انتقادی است ونوشته‌های بلعمی اشعری مذهب به روش توصیفی است.