جهانبخش ثواقب*

چکیده

مکتب‌های فقهی اصولی‌گری و اخباری‌گری از سده‌های درازی پیش از صفویه، هم‌زمان با پیدایی مکاتب فقهی اهل‌سنّت (سده دوم هجری) پدید آمدند، اما در دورۀ صفویه به کوشش محمّدامین استرآبادی در گسترش اخباری‌گری و نقد دیدگاه‌های فقهای اصولی‌گرای شیعه، به مرحلۀ مهم‌تری از تاریخ حیات فقه شیعه گام نهادند؛ چنان‌که تا پیش از صفویه، بیشتر به موضوع‌های فقهی و مباحث علمی می‌پرداختند، اما از آن پس ویژگی‌های سیاسی و صنفی نیز یافتند و هر یک دیگری را تحریم و تکفیر می‌کرد و به او تهمت می‌زد. از حلقه هر یک از آنها، عالمان برجسته‌ای پا به عرصه گذاشتند که می‌کوشیدند بر پایه دلایل رقیب را از میدان بیرون و صحت مکتب خویش را اثبات کنند. بهاءالدین محمّد بن‌حسین بن‌عبدالصمد معروف به شیخ بهایی (953 - 1030 ق)، از عالمان برجسته، مؤثر و جامع‌الاطراف دورۀ صفویه بود که در مسائل دینی، علمی و فرهنگی این دوره بسیار تأثیر گذارد. شیخ بهایی از دید فقهی به کدام یک از این دو (اصولی و اخباری) می‌گرایید؟ کارهای شیخ در این میانه چه بوده است؟ آیا شیخ در جرگه اصولیان یا اخباریان جای می‌گرفت؟ این مقاله با روی‌کردی به ماجرای اصولی‌گری ـ اخباری‌گری در دورۀ صفویه، جایگاه شیخ بهایی را در این میان بررسی و مکتب فقهی او را آشکار کرده است.